Kapirasong Kritika

Sine Sigwa


Ilalatag ko ang baraha ko: Ang totoo, mas malinaw at mas kagyat ang pagkagustong naramdaman ko matapos mapanood ang pelikulang Dukot kaysa matapos mapanood ang pelikulang Sigwa. Hindi maiiwasan ang maghambing, sa tingin ko, dahil pareho silang gawa ng tambalang Joel Lamangan sa direksyon at Bonifacio Ilagan sa panulat, progresibo ang paksa at tema, at nagsangkot ng mga artista sa pelikulang mainstream.

Ilalatag ko ang baraha ko: Ang totoo, mas malinaw at mas kagyat ang pagkagustong naramdaman ko matapos mapanood ang pelikulang Dukot kaysa matapos mapanood ang pelikulang Sigwa. Hindi maiiwasan ang maghambing, sa tingin ko, dahil pareho silang gawa ng tambalang Joel Lamangan sa direksyon at Bonifacio Ilagan sa panulat, progresibo ang paksa at tema, at nagsangkot ng mga artista sa pelikulang mainstream.

Bilang aktibista, sinubaybayan ko kung paano hinabi ng dalawang progresibong alagad ng sining ang kwento, kung kapani-paniwala ba o hindi. Kailangan kong sabihin ito dahil aaminin kong hindi ako kasing-mapagmatyag sa bagay na ito kapag pelikulang gawa ng mga hindi progresibo ang pinapanood. Hindi ko rin alam kung naging o magiging kasing-mapagmatyag ko ang mga manonood na hindi aktibista sa isyung ito.

Anu’t anuman, karamihan sa mga kapwa-aktibistang tinanong ko pagkatapos ng pelikula ang nagsabing nagustuhan nila ang Sigwa, at mas nagustuhan pa nga nila sa Dukot. Nagdagdag ito ng hamon sa akin bilang magrerebyu ng pelikula: Hindi ko lang tungkuling ilahad ang pagtingin ko, kundi ang gagapin din ang pagtingin ng iba. Para kasi sa mga progresibo, mahalaga ang paghatol ng mga manonood sa isang pelikula.

May ilang kaibigan ang nagtanong: Bakit 2009 lang binalikan sa Pilipinas ng Pilipino-Amerikanong si Dolly (Dawn Zulueta) ang sanggol na anak niya, na naiwan niya matapos siyang arestuhin at ideport noong unang mga taon ng Batas Militar at pagkatapos ay nabalitang namatay? Pwede naman daw noong 1986, nang mapatalsik ang diktador? Sa pagbalik ni Dolly uminog ang pelikula, kaya mahalaga para sa kanila.

Sa tingin ko, mas kapani-paniwala kung binalikang agad ni Dolly ang anak noong 1986. Pero kapani-paniwala pa rin ang hindi niya pagbalik kahit noon. Maaaring binalik-balikan at ipinagluksa niya ang pagkamatay ng anak, pero maaaring hindi ito naging ganoon ka-lakas na tulak para bumalik sa bansa. Kapani-paniwala ang paliwanag ng pelikula sa nahuling pagbalik niya: na may nakapagsabing buhay pa ang anak niya.

May kaibigan namang bumilib sa pagsisiwalat ng kwento mula sa pagdating at pagtingin ni Dolly. Hindi ko alam sa pelikulang Pilipino, pero inugat pa ng kritikong pangkulturang si Edel E. Garcellano kay Simoun ng El Filibusterismo ni Jose Rizal ang ganitong estilo ng paglalahad: ang balikbayan “bilang pangkulturang tagapag-ingat ng tensyon, ang nawalay na sipat para tasahin ang pagkakaiba [Interventions, 1998].”

Nagsimula ang agam-agam ko sa istorya ng pelikula sa rurok nito, sa pagsasagutan nina Dolly, Cita (Zsa-zsa Padilla), Rading (Jaime Pebanco) at Oliver (Tirso Cruz III) sa burol ng propesor na naging mahalaga sa pagiging aktibista nila – eksenang alam kong paborito ng maraming kapwa-aktibista. Hindi pa dahil imposibleng ang amasonang tulad ni Cita ay pupunta, o babastusin ni Oliver ang mga aktibista, sa isang burol.

Nahabaan ako sa polemika at, sa tingin ko, pwede pang napalambot – masyadong hardcore! – ang mga sinabi para nakasabay ang manonood na hindi aktibista. Parang sinikap ilahad ang lahat ng paninira sa Kaliwa at sagutin ang mga ito. Sa kabilang banda, malulutong ang linya at mas mahusay na pangsara ang “praktikang panlipunan (social practice)” kontra kay Oliver kumpara sa pagsasabi halimbawang burgis na siya.

Sa tingin ko, higit sa mga linyang binitawan, nagustuhan ng mga kapwa-aktibista ang eksena dahil paghaharap ito ng naging mga buhay ng mga dating kabataang aktibista: ng isang nanatiling New People’s Army at isang nagturo sa militar ng mga kapwa-aktibista at naging tagapagsalita ng rehimeng Arroyo. Inusig ng una ang ikalawa, mula sa tanaw ng dati nilang pinagsaluhang paniniwala. Paano mo nagawa iyan, Oliver?

Sa pagdating ni Cita sa burol – nang ang armas lang ay isang “Shhh!” at hintuturo sa tapat ng labi para sa mga nakakakilala at isang maliit at payat na babaeng kasama – ipinakita ang pagkatao niya na isang amasona. Lalo pa itong nakita noong kinumpronta niya si Oliver sa kabila ng maraming bodyguard nito. Kakatwang palaisipan: naipakita niya ang pagkatao sa pagsugal sa seguridad niya, na hindi ko alam kung reyalistiko.

Spoiler alert! Sa tingin ko, hindi nabigyan ng sapat na halaga ang pagpanaw ni Azon (Gina Alajar) at paghahabilin niya sa anak at apo ni Dolly sa huli. Ang punto ba ay ipakitang higit sa usaping personal ang bumukas kay Dolly sa pagbalik sa bansa? Ito naman ang ipinakita ng pelikula – nang hindi nagmukhang nakalimutan ang hibla ng kwento niya. Pero mas buo sana ang kwento kung napahalagahan ang nasabing eksena.

Nakakatuwa pero parang pilit ang pagpapakilala ng anak ni Rading na isa na siyang unyonista sa dulo ng pelikula. Sa tingin ko, ang sana’y naging aktibista sa pelikula ay ang anak ni Dolly na pinalaki ni Azon. Maaaring nagtatalo sila ni Azon tungkol sa aktibismo, pero aktibista siya. Sa ganito, naging simbolo rin sana siya ng isa pang bagay na iniwan ni Dolly sa iba pero lumago sa kabila ng lahat ng nangyari – ang rebolusyon.

Ilan pang tanong: Bakit babalik sa US si Dolly nang wala man lang pangakong magsusulong ng pakikibaka? Maipagpapalagay na ba iyun? O background lang ang nasaksihan niya sa paghahanap ng anak? Bakit sinabi ni Dolly na nagpapakabuti sila noong namatay ang asawa niya, gayung wala naman itong ipinakitang pagsisisi sa pagiging ahente ng militar? Bakit walang masayang may-asawa sa mga karakter?

Sa “Unmasking Lino Brocka” [Sites of Review, 1996], ang kontrobersyal niyang tuligsa sa pulitika ng mga pelikula ng sikat na direktor, iginiit ng kritikong pangkulturang si Patrick D. Flores na “kontra-mahirap” talaga si Brocka. Aniya, “matapos suungin ang lahat ng hirap ng paglalantad sa mga kasalanang panlipunan…, humahantong ang mga karakter ni Brocka sa dahas at nagiging kriminal, hindi detenidong pulitikal…”

Bagamat may mga butil ng katotohanan sa sanaysay ni Flores, hindi niya isinama sa pagsuri ang bantog na Orapronobis ni Brocka. Dito, ang pangunahing karakter na si Jimmy Cordero ay ipinakitang naitulak na humawak muli ng baril at lumahok sa kilusang underground dahil sa pagpapatuloy ng mga kabulukan ng diktadurang Marcos sa noo’y bagong rehimen ni Cory Aquino. Hindi siya naging kriminal kundi rebelde.

Kung gagamitin ang pamantayan ni Flores, malinaw na kampi sa rebolusyon – kung hindi man sa mahihirap sa lipunang Pilipino – ang Sigwa. Kung hahawak pa lang ng baril si Jimmy Cordero sa dulo ng Orapronobis, dito ay NPA na si Cita, pumatay ng mga ahente ng militar na nagtangkang pumatay sa kanya, at nakipagtuos – at magpaparusa? – kay Oliver, miyembro ng gabinete. Hindi laos ang NPA dito, kundi lumalaban.

Sa kabila ng ilang sa tingin ko’y kahinaan, positibo sa pangunahin ang Sigwa. Matapang itong pelikula hindi lang sa tema kundi bilang proyekto. Kasama ng Dukot, paghawan ito ng espasyo sa larangan ng mga pelikulang indie kung saan nagsasanib ang pulitikang Kaliwa at ang mainstream na paggawa ng pelikula. Nangahas din itong maging mas kumplikado, sa kwento at sa mga pagbabalik-tanaw, kaysa sa Dukot.

Matapang din ito sa isa pang pakahulugan. Masalimuot ang paglalarawan nito sa mga aktibista: may ahente ng militar at kumanta noong tinortyur – pero hindi paborable ang paglalarawan sa kanila rito. May iginupo ng sakit at tortyur, galing sa ibang bansang nahimok makibaka, binagabag ng mga suliranin, at nagpupunyagi – at sila ang mga bida ng Sigwa. Hindi lang sila makikita sa naunang henerasyon ng mga aktibista.

May kanya-kanyang paboritong eksena sa Sigwa ang mga aktibista. Ang sa akin, hindi iyung nasa rurok na kumprontasyon, o sa pagkatapos nito. Ang paborito ko ay iyung ipinagtatapat ni Azon kay Cita ang pagsisinungaling niya tungkol sa anak ni Dolly. Hindi pa nagtatagal na nasabi ni Azon na “Hindi ko naman masabing mali ang ginawa ko…,” sumagot kaagad si Cita: “Mali ang ginawa mo.” Ewan ko, pero totoong-totoo!

10 Agosto 2010